Nuôi dạy những đứa trẻ không-màn hình

Chúng tôi xin được đăng bài viết rất hay Nuôi dạy những đứa trẻ không-màn hình, do tác giả Nông Bích Vân dịch từ bài gốc Raising Screen-Free Boys, của Katherine Johnson Martinko, ngày 10/3/2025. Bài dịch được đăng trên https://hoctamly.discourse.group/t/nuoi-d-y-nh-ng-d-a-tr-khong-man-hinh/237

Nếu bạn từng băn khoăn rằng nuôi dạy một đám con trai lớn lên mà không có trò chơi điện tử, TV, máy tính bảng hay điện thoại thông minh là như thế nào, thì tôi có hàng tá kinh nghiệm có thể chia sẻ với bạn. Ba cậu con trai của tôi – hiện 15, 13 và 9 tuổi đã lớn lên với rất ít thiết bị công nghệ trong nhà. Dựa trên quan sát cá nhân trong 15 năm gần đây và nghiên cứu trong cuốn Tuổi thơ Ngắt kết nối: Cách để giúp trẻ xa rời màn hình và tìm thấy sự cân bằng (Childhood Unplugged: Practical Advice to Get Kids Off Screens and Find Balance) – cuốn sách tôi ra mắt năm 2023 – tôi có thể đưa ra một số chiêm nghiệm và lời khuyên cho bạn.

Nhiều năm trước, tôi đã quyết định hạn chế việc sử dụng màn hình của các con bởi hai lý do liên quan tới nhau: Tôi lớn lên mà không có TV và Internet, và đã có một ký ức tuổi thơ đẹp đẽ ngập tràn các trò chơi trẻ con; trong khi đó, chồng tôi lớn lên với TV, trò chơi điện tử và cảm thấy bỏ lỡ rất nhiều phần của tuổi thơ của mình. Chúng tôi đã đi tới quyết định không để bọn trẻ đi tiếp con đường đó, với ý thức rằng việc từ bỏ công nghệ khó khăn hơn nhiều so với việc tránh cho bọn trẻ tiếp cận nó ngay từ đầu.

Sự khác biệt lớn nhất giữa ngôi nhà của chúng tôi với những ngôi nhà có đầy đủ các thiết bị giải trí công nghệ chính là mức độ ồn ào. Nhà chúng tôi luôn luôn ồn ào. Sự ồn ào đó bắt đầu từ khi bọn trẻ còn bé, thường xuyên la hét phấn khích khi chúng nhảy từ trên ghế xuống đệm, đua xe lắc quanh nhà hay rút sập các toà tháp gỗ.

Sự ồn ã tiếp tục duy trì khi chúng lớn lên. Giờ đây, chúng dậm chân rầm rập khi lên xuống cầu thang. Chúng nói to, cãi lộn dữ dội, bật nhạc ầm ĩ. Chúng hét ầm lên khi chơi bóng rổ hay khi nhảy lộn trên bạt lò xo. Chúng thả tạ trong gara. Chúng cười phá lên khi đùa giỡn. Chúng to lớn, ồn ào, sôi sục đầy năng lượng. Đôi khi, tôi thấy như mình đang sống cùng ba chú voi con, nhưng tôi đã dần yêu sự hỗn loạn đó.

Mặt khác, tôi đã tới thăm nhiều ngôi nhà gần như hoàn toàn yên tĩnh, nơi những đứa trẻ nhỏ bất động giấu mình trong góc nhà với iPad trên gối, tai đeo tai nghe, còn những đứa lớn hơn thì dường như vô hình, mải mê chơi điện tử trong phòng riêng. Người lớn than thở rằng bản thân họ kiệt sức và bận rộn, các thiết bị công nghệ như những người trông trẻ hữu ích, và mạng là nơi mà “tất cả bạn bè đều ở đó”. Đó cũng là một tình thế khó xử mà tôi từng phải giải quyết. Các bạn của con trai tôi đều vào Roblox và Forrnite (các server game cho trẻ em – ND) sau giờ học và chúng hẹn “gặp nhau” trên đó, nhưng tôi đã từ chối. Điều đó thật không dễ dàng và cũng tăng thêm gánh nặng cho tôi, nhưng tôi cảm thấy mình cần phải đóng thế giới online lại để giúp bọn trẻ có được những trải nghiệm ngoài đời sống chất lượng hơn.

Đưa thiết bị công nghệ vào cuộc sống của các con tôi có thể làm dịu đi phần nào sự hỗn loạn trong nhà, nhưng tôi không muốn làm vậy. Nó giống như một sự kìm nén nhân tạo cho những năng lượng cần được giải phóng. Thêm vào đó, ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy sự giảm sút tương tác với thế giới thực của các bé trai, phần lớn trong số đó dường như là do màn hình gây ra.

Trong cuốn sách “Thế hệ lo âu” của Jonathan Haidt, ông mô tả hiệu ứng “đẩy-kéo”, với việc nhiều bé trai và thanh niên cảm thấy “bị đẩy” ra khỏi một xã hội khắc nghiệt khiến họ cảm thấy vô dụng, không mục đích và lạc lõng, đồng thời “kéo” họ vào một thế giới ảo hấp dẫn cung cấp các hoạt động xây dựng năng lực mà họ khao khát, như cạnh tranh, khám phá, thành thạo các kỹ năng và chơi các trò chơi chiến tranh. Trò chơi điện tử và phim khiêu dâm mang đến sự giải thoát tạm thời, nhưng thường không đủ để thay thế cho tương tác xã hội và tình bạn.

Sự tác động của công nghệ đã lan đến trường học. Việc chú trọng vào học tập ít vận động, dựa trên thiết bị công nghệ, đang đi ngược với nhu cầu vui chơi, vận động và sự bồn chồn bẩm sinh của trẻ em. Giờ ra chơi ngắn lại và bị hạn chế nghiêm ngặt các hoạt động vận động. Năm ngoái, cậu con út của tôi đã khóc nức nở khi về nhà vì không được phép nhặt tuyết. Johann Hari viết trong cuốn Sự tập trung bị đánh cắp (Stolen Focus) rằng “chúng ta hiện có một hệ thống trường học quá hạn hẹp khiến nhiều trẻ em (đặc biệt là con trai, tôi nghĩ vậy) cảm thấy rằng chúng không giỏi bất cứ điều gì. Trải nghiệm của chúng ở trường liên tục khiến chúng cảm thấy mình bất tài”.

Quá chú trọng vào “chủ nghĩa an toàn” – nơi sự an toàn trở thành một giá trị thiêng liêng đánh bại mọi điều khác – ảnh hưởng đến con trai nhiều hơn con gái. Con trai có xu hướng chơi thô bạo hơn con gái. Chúng đẩy giới hạn cơ thể theo những cách khiến mẹ chúng, người hay cho rằng hành động của chúng thường không có ý nghĩa gì cả phải kinh hoàng. Có những ngoại lệ, nhưng dựa trên kinh nghiệm của tôi, người nuôi dạy ba con trai và giúp nuôi hai em trai từ khi còn là một thiếu niên, cũng như làm bảo mẫu trong hai gia đình có con trai, tôi có thể mạo muội nói rằng rất nhiều bé trai sống theo cái cách vô cùng mạnh mẽ và thô bạo, điều khiến cho phụ nữ và các bé gái phải hoàn toàn bối rối.

Chơi đùa ở ranh giới của an toàn

Vai trò làm mẹ của tôi là như thế nào? Đầu tiên, tôi cần bảo vệ chúng khỏi những cảm giác giật gân của internet, bằng việc kiểm soát việc sử dụng màn hình giải trí. Thứ hai, tôi phải thừa nhận khuynh hướng thích phiêu lưu mạo hiểm của chúng, và giúp chúng tìm ra lối thoát lành mạnh cho những thôi thúc đó.

Tôi cho phép các con tôi làm những việc có thể gây sốc, nhưng vốn là điều bình thường trong quá khứ. Hari đã dẫn lại lời của tác giả Neale Donald Walsch, người từng nói “Cuộc sống bắt đầu ở ranh giới của vùng an toàn”. Tôi can thiệp tối thiểu vào các trò chơi của chúng, đóng vai một “cha mẹ cứu hộ” và sử dụng quy tắc 17 giây để quyết định khi nào chúng thực sự cần giúp đỡ. Mục tiêu của tôi là giữ cho chúng “an toàn ở mức cần thiết, chứ không phải an toàn nhất có thể”, dựa theo hướng dẫn của nhà nghiên cứu Na Uy Ellen Sandseter về danh mục các trò chơi mạo hiểm. Chúng bao gồm việc chơi trực tiếp hoặc trong sự ảnh hưởng bởi các yếu tố mạo hiểm, như ở độ cao, tốc độ lớn, chơi với các công cụ nguy hiểm, gần những yếu tố nguy hiểm, có khả năng bị lạc, hoặc chơi theo cách thô bạo.

Điều đó có nghĩa là bọn trẻ nhà tôi trèo cây, nhảy từ vách cao vút xuống nước sâu. (Phải, chúng tôi tới những nơi cho phép làm việc này, và không, tôi không giám sát.) Chúng chơi xe đạp leo núi và trượt tuyết. Chúng chơi ở khu vực có nước (chúng tôi sống ở vùng có hồ nước) và nài nỉ chú bác chúng đưa chúng theo khi họ dùng xe trượt tuyết và mô tô nước. Vào mùa hè, chúng tôi đi cắm trại và đi du lịch bằng cano, đốt lửa trại, leo vách núi, và gửi chúng tới các trại hè không thiết bị điện tử trong một tuần.

Những cơ hội như thế không chỉ giới hạn trong cuộc sống ở nông thôn. Tôi đã gặp gỡ nhiều bậc cha mẹ sống ở thành phố cũng tìm kiếm các cơ hội để tham gia các trò mạo hiểm, ở những khu vui chơi phiêu lưu, bể bơi công cộng với cầu trượt nước, phòng tập leo núi, công viên trượt băng, đường đua BMX, đồi trượt tuyết, đường trượt zip ngoài trời hay các khoá học đu dây. Thậm chí, chỉ là việc để cho một đứa trẻ được đi bộ tới trường mà không có sự giám sát của người lớn, hay được khám phá công viên và những con đường mòn. Tôi không nghĩ vấn đề nằm ở nơi bạn sống, cơ hội để vui chơi tự do có thể có ở khắp mọi nơi.

Các con trai tôi được phép sử dụng dao bếp và mang theo dao bỏ túi để gọt những que sắc nhọn. Tôi từng gặp rắc rối khi cho cậu con 4 tuổi mang theo dao bỏ túi tới nhà trẻ, khiến Tổ chức hỗ trợ trẻ em phải mở cuộc điều tra. Một trong đám nhỏ hứng thú với các kỹ năng sinh tồn, nên nó đã tham gia săn hươu với bố và ông trong mùa thu năm ngoái. Nó học bắn cung, tự luyện tập tại sân sau và sau đó học bắn tại đội Thiếu sinh quân Không quân Canada. (Cơ quan tương đương ở Hoa Kỳ là Đội tuần tra hàng không)

Tôi đã cố gắng tìm những thứ tương tự thay thế cho cảm xúc mà chúng có được từ trò chơi điện tử. Đó là lý do tôi cho chúng chơi súng Nerf. Ban đầu tôi đã phản đối, rồi tôi nhượng bộ khi nhận ra rằng chúng ít nguy hiểm hơn nhiều so với trò chơi điện tử (và khá an toàn nếu tất cả bọn trẻ đều đeo kính bảo hộ hoặc một số loại bảo vệ mắt khác). Các trận chiến Nerf của chúng rất phức tạp, bao gồm việc phân định lãnh thổ, thương thuyết và làm việc nhóm. Mỗi trận chiến đều kết thúc trong trạng thái kiệt sức đầy phấn khích, cho thấy đó là trò chơi chất lượng. Các trận chiến Nerf không khiến bọn trẻ sùng bái súng, sự ham thích dàn dựng các trận chiến của chúng giảm dần khi chúng lớn dần lên.

Bọn trẻ cũng chơi trò Rồng và Hầm ngục (Dungeons and Dragons) cùng bố, một trò chơi nhập vai kỳ ảo trong nhà, nơi người chơi ngồi quanh bàn, chơi hàng giờ cho tới khi kết thúc. Đó là cơ hội tuyệt vời để kết nối nam giới và cùng nhau lập chiến lược cho những cuộc phiêu lưu, nghe như trong bộ phim Chúa tể những chiếc nhẫn. Nhiều trường học lớn ở thành phố còn có các câu lạc bộ D&D cho học sinh.

Chúng tôi cũng xem phim, thường là qua laptop, nhưng đôi khi sẽ lái xe 40 phút tới rạp chiếu phim gần nhất. Bọn trẻ thích các phim hành động, như Nhiệm vụ bất khả thi hay Xứ Cát. Đi xem phim giống như một hoạt động chia sẻ, giúp khơi gợi cho bọn trẻ về các loại hình nghệ thuật ấn tượng, cốt truyện và cách phát triển nhân vật khiến chúng phải suy nghĩ.

Con trai và con gái

Mùa đông năm ngoái, con lớn của tôi tới một cuộc đua cùng nhóm bạn trong đội trượt tuyết. Thằng bé ở cùng phòng với nhiều đứa trẻ khác, và chúng chơi bài mỗi đêm. Một lần, một cô bé bên đội nữ thò đầu vào nhìn và nói: “Các cậu may mắn thật. Tất cả tụi con gái phòng tớ đều đang cắm đầu vào điện thoại.”

Tôi không có con gái, nên tôi cũng không biết sẽ khác biệt ra sao để nuôi dạy con gái so với con trai (tôi nghi là cách tiếp cận của tôi sẽ thay đổi rất nhiều). Nhưng nhiều bậc cha mẹ cho tôi biết con gái của họ phải chật vật để không dùng điện thoại, còn hơn cả con trai. Tôi cũng nghe nói nhiều cô bé ở trường các con tôi sử dụng điện thoại suốt giờ ăn trưa, trong khi bọn con trai thì thường sẽ chơi thể thao hoặc đi xuống phố ăn pizza.

Con trai tôi nói rằng sẽ tiện hơn nếu có Snapchat, nhưng nó cũng kể cho tôi về một cậu bạn, người chỉ có thể chat với bạn gái qua Snapchat mà không thể nói chuyện bình thường khi gặp nhau. “Đó là điều trớ trêu nhất quả đất!”, nó nhận xét khi thấy sự cản trở của điện thoại. May mắn là đám bạn của thằng bé không thấy việc thằng bé không có điện thoại hay dùng mạng xã hội là một vấn đề lớn. Thay vào đó, nó sẽ nhắn tin cho bạn qua máy tính, hoặc gọi từ điện thoại cố định ở nhà. Nó mở nhạc trên một chiếc điện thoại cũ có kết nối wifi. Thằng bé có một chiếc laptop được trường cấp cho, và năm tới tôi sẽ mua cho nó một chiếc điện thoại có chức năng cơ bản. Nó không hoàn toàn mất kết nối với thế giới, mà chỉ là hạn chế hơn so với việc luôn có sẵn điện thoại trong túi quần.

Ba lời khuyên

Mỗi gia đình có con trai đều khác biệt và cần phải tìm kiếm xem điều gì sẽ phù hợp với chúng, nhưng tôi có thể đưa ra một vài lời khuyên cơ bản, dựa trên nhiều năm nghiên cứu, trao đổi với các bậc cha mẹ có con trai, cùng các kinh nghiệm cá nhân.

Thứ nhất, tôi gợi ý rằng cần tránh xa trò chơi điện tử. Trong khi nghiên cứu của Haidt cho thấy trò chơi điện tử ít gây hại cho bé trai hơn là mạng xã hội tác động lên bé gái, chúng có thể sẽ làm đứa trẻ xao lãng khỏi những kinh nghiệm đang hình thành. Một sở thích vô hại có thể nhanh chóng trở thành một nỗi ám ảnh thực sự, khiến mọi thứ khác bị thổi bay trong phút chốc. (Melanie Hempe đã viết như vậy về chứng nghiện game của con trai cô trong Sức mạnh của màn hình.) Một số trường hợp, chơi game có thể giúp trẻ phát triển kỹ năng xã hội, tuy nhiên hãy nhớ rằng cần phải chơi trò chơi theo nhóm, hơn là các trò chơi một mình.

Thứ hai, hãy tìm những cách để cho bọn trẻ thứ gì đó khiến chúng tự hào. Giúp đỡ chúng khám phá ra những hoạt động giải trí có chất lượng, chủ động chứ không thụ động, giúp phát triển các kỹ năng nhằm tạo ra giá trị trong thế giới thực (như nấu ăn, làm bánh, làm mộc, sáng tạo nghệ thuật, chơi nhạc cụ), và đòi hỏi các tương tác xã hội thật. Tôi thường nghĩ tới thông điệp của tác giả Cal Newport, rằng bạn hãy “khắc phục cuộc sống thật trước đã”, nếu bạn muốn chống lại sự mời gọi của các thiết bị điện tử. Điều này áp dụng được cho đám trẻ. Chúng cần việc gì đó để làm, với các đồ chơi thật ở nhà, các hoạt động có tổ chức và thể thao ngoài trời, và cũng cần những khoảng thời gian rảnh rỗi để tự chơi.

Johann Hari viết trong Sự tập trung bị đánh cắp rằng cảm giác tự chủ là nhu cầu tâm lý cơ bản của con người. Khi những đứa trẻ cảm thấy mình tốt trong một điều gì đó, chúng sẽ tập trung vào nó. Nhưng nếu chúng thấy mình bất tài và vô dụng (nhiều cậu bé đang cảm thấy vậy), sự chú ý của chúng sẽ “co lại như con ốc bị ướp muối”. Hãy giúp các cậu bé tìm ra sở thích và xây dựng kỹ năng.

Thứ ba, hãy biến ngôi nhà thành một nơi vui vẻ để tụ tập. Nhiều cậu bé khao khát kiếm tìm nơi để giao lưu, lý giải việc tại sao chúng lại bị hút vào internet. Học giả Richard Reeves của Viện nghiên cứu Brookings từng nói: “Thời gian cùng anh em là quan trọng” (Bro time matters). Chúng ta phải có chủ đích phát triển tình bạn nam giới, điều thường bị cho là đáng ngờ hơn tình bạn nữ giới. “Chúng ta phải tạo ra những không gian không sẵn có”. Tôi đã cố gắng thực hiện điều này bằng cách lắp đặt một phòng tập thể dục trong nhà để xe, một chiếc bạt lò xo cũ, một dây thăng bằng, một lưới bóng rổ và một chiếc võng. Bạn bè của các con trai tôi đến chơi thường xuyên. (Chúng cũng ăn bất kỳ thức ăn nào có sẵn.)

Bạn có thể hướng dẫn các cậu bé cất điện thoại khi ở cùng nhau, hầu hết chúng đều tiếp thu. Nhiều trẻ em rất vui khi được chơi với những đứa trẻ không sử dụng điện thoại khác. Một phụ huynh lái xe đưa bốn cậu con trai về nhà sau buổi tập bóng rổ đã cho chúng một phút để lướt web trước khi cất các thiết bị đi. Sự phản kháng ban đầu đã nhường chỗ cho sự thích thú, khi các cậu bé hát hò và trêu chọc nhau một cách vui vẻ. Vị phụ huynh đó cho biết: “Thật vui khi được chứng kiến điều này, và tôi nghĩ chúng mong chờ điều đó”.

Nuôi dạy con trai tiếp tục là thử thách đối mỗi ngày cho tôi, đồng thời cũng giúp cuộc sống tôi ngập tràn năng lượng, sự hài hước và niềm vui hơn tôi từng dự đoán. Nếu bạn là một bà mẹ may mắn như tôi, hãy ôm chặt những cậu con trai của mình. Chúng có vẻ nổi loạn và hiếu động, nhưng chúng cũng rất ngọt ngào, nhạy cảm và dễ bị tổn thương, và chúng cần sự hướng dẫn của chúng ta hơn bao giờ hết.

Katherine Johnson Martinko

Tác giả sách “Tuổi thơ ngắt kết nối: Cách để giúp con bạn xa rời màn hình và tìm thấy sự cân bằng” (Tháng 7.2023). Nhà diễn thuyết, tác giả tự do. Biên tập viên tại Treehugger. Tốt nghiệp Đại học Toronto. Sống ở Ontario, Canada.